Pop(ularna) muzika u Jugoslaviji pre i za vreme Drugog svetskog rata (1918-1945)

Šturi su podaci na internetu o ovoj temi, a ličnih saznanja, razumljivo, nemam. Ipak, do mene su dospele neke pesme iz tog perioda, i to ne baš malo njih. Krenuću odatle. Svi znate pesme Adio Mare i (Od sveg ti srca) Fala a još bolje znate onu „O Marijana, slatka mala Marijana…“, sve tri najverovatnije preko izvedbi Dubrovačkih tubadura ali malo ko zna da su te pesme nastale između dva rata (Prvog i Drugog svetskog) i da ih je napisao Dubrovčanin koji je poslednjih 25 godina svog života proveo u Zagrebu Vlaho Paljetak (1893-1944), za koga se može reći da je prvi kantautor sa ovih prostora. Napisao je i snimio 60 pesama od kojih su ove tri najpoznatije.

Jedna od pop zvezda u tim prvim decenijama postojanja Jugoslavije bio je i njegov sugrađanin Andrija Konc (1919-1945) čija je pesma Noćas opstala do dana današnjeg (to je ona: “Noćas ću tebi šaptat’ nježne reči, noćas ću tebi reći kol’ko te volim ja…). To je pesma iz operete Na plavom JadranuEduarda Glotza i izvesnog Markeza koji je napisao tekst. Njegov repertoar se sastojao (bar ono što je ostalo sačuvano) od pop pesama (u ritmu tanga, slow-foxa, foxtrotta), dakle šlagera, šansona i kancona.

Njegov beogradski pandan bio bi Milan Timotić (1908-1988) tenor, kao što je to bio i Konc, čija pesma Svi vi što maštate o sreći je postala poznata zahvaljujući filmu Maratonci trče počasni krug Slobodana Šijana (scena kad Đenka pušta prvi zvučni film) iako je Timotić mnogo više izvodio narodnu muziku. Pesma potiče iz eksperimentalnog filma „Priča jednog dana“ snimljenog 1941, režisera Maksa Kalmića (1905-1941). Još jedan pop pevač koji je pevao tokom rata bio je Vojin Popović čija je najpoznatija pesma, ona koju poznajemo iz filma Balkan Ekspres, Ne brini majčice mila, bila namenjena ratnim zarobljenicima u Nemačkoj. Ta pesma nije sačuvana u originalnom izvođenju. Vojin je nastavio da peva i posle rata, ali pošto je bio pod stalnim pritiskom jer je pevao za vreme okupacije, biva prisiljen da emigrira u USA.

Da se primetiti da su u Beogradu u to vreme pop pevači imali vrlo raznovrsan repertoar, od narodnih, preko starogradskih pesama, do operetskih numera i šlagera. Pomenuću najpoznatije, čija imena retko kome danas nešto znače. Jedna od najvećih zvezda bila je Sofka Nikolić (1907-1982), njen ambijent bila je kafana (pesme Cojle Manojle, Čuješ, Seko), ništa manje slavan bio je i Mijat Mijatović (1887-1937) (pesma Kupi mi majko top!), još jedan tenor sa radnim mestom u kafani. Interesantan lik je i Edo Ljubić (1912-1993), Hrvat iz Donjeg Vakufa u Bosni, koji je svirao tamburicu i napravio veliku karijeru u Americi. Jedna od pesama koje je snimio u Americi 1942 je i Sprem’te se, sprem’te četnici, sa tekstom koji se razlikuje od originalnog i zagovara bratstvo i jedinstvou kome je stih „U četi su Crnogorci, Bosanci i Hercegovci, Slovenac, Srbin i Hrvat bore se kano brat i brat“. Tog stiha ni u originalnoj verziji (makedonska narodna pesma koja peva o događajima iz balkanskih ratova) a ni danas u toj pesmi nema, ali ploča „His Masters Voice – VICTOR“ je neoboriv dokaz. Eda je Drugi rat zatekao u Americi, ali se javio kao dobrovoljac u Jugoslovensku kraljevsku vojsku u otadžbini (tzv. Ravnogorski pokret). To mu nove vlasti nisu zaboravile, pa je danas potpuno nepoznat na ovim prostorima. A između dva rata, bio je najveća pop zvezda, poznat ne samo u Jugoslaviji već i u Evropi, a kasnije i Americi. On je, da navedem i ovaj kuriozitet, prva domaća pop zvezda koja se pojavila na televiziji – doduše nemačkoj – još 1937. u Berlinu.

Dobra prilika da pomenemo još jednu internacionalnu pop zvezdu iz ratnog i poratnog perioda, Ivu Robića (1923-2000). Karijeru profesionalnog pevača počeo je nakon mobilizacije u vojsku NDH i prekomande u Državnu krugovalnu postaju Zagreb (krugoval = radio). Ovde bih se osvrnuo na različite sudbine pop pevača u turbulentnim danima Drugog svetskog rata i posle njega. Vlaho Paljetak je umro u Zagrebu 1944. prirodnom smrću, od posledica bolesti pa ne znamo kako bi ga prihvatile partizanske vlasti. Za Andriju Konca znamo – od ulaska partizana u Zagreb više nije viđen živ i do dana današnjeg sudbina mu nije poznata. Sofka Nikolić se još pre rata povukla sa scene posle smrti kćerke, tako da za vreme okupacije nije proglašena za saradnika okupatora, pa je izbegla sudbinu čuvene srpske glumice Žanke Stokić koja je streljana od novih vlasti jer je igrala predstave pod okupacijom. To se ni Vojinu Popoviću ni Ivi Robiću, koji je, kao što rekoh, od 1943 u NDH pevao na Državnoj krugovalnoj postaji Zagreb a već od 1946 na oslobođenom Radio Zagrebu, nije dogodilo. Naprotiv, nastavili je karijeru praktično bez prekida iako je prvi, kao što rekoh, na kraju ipak emigrirao. Milan Timotić i Edo Ljubić nisu ni čekali nove vlasti – kao simpatizeri Ravnogorskog pokreta emigrirali su u Ameriku i tamo napravili zapažene karijere, ne samo u emigrantskim krugovima.

Daleko gore je prošao prvi srpski džez bend – Miki Džez Bendu kome je svirao otac nedavno preminulog, poznatog džez muzičaraMihaila Blama, Rafael Blam. Osnovala su ga petorica (po nekim izvorima sedmorica) Jevreja 1927. u Beogradu koji su sve do rata zabavljali prestoničku publiku u klubovima, kasinima i burdeljima. Odmah na početku okupacije, kao pripadnici jevrejskog naroda uhapšeni su i streljani. Samo je Rafael Blam, kao pripadnik Jugoslovenske vojske uhapšen i kao ratni zarobljenik odveden u logor gde je uspeo da preživi rat. Kad smo već kod džeza, da kažemo i da je prvi saksofon stigao u Ljubljanu 1927, a sa saksofonom je stigao i džez koji se brzo širio od zapada prema istoku zemlje. Interesantno je da, iako je na međunarodnoj pop muzičkoj sceni džez bio dominantan pravac između dva rata, u Jugoslaviji je bio relativno slabo zastupljen. Domaće pop zvezde su izvodile pesme raznih žanrova a preovladavali su šlageri, songovi iz opereta, pesme iz filmova, starogradske pesme i romanse…

Džez muzika je bila prisutna, pre svega u klubovima, ali je vrlo retko snimana na nosače zvuka, pa danas skoro da nemamo svedočanstva kako je stvarno zvučala. Dakle, kao što se iz ovih primera vidi, „ne pije vodu“ onaj inače vrlo čest pristup pop zvezda „Ne bavim se politikom, ja samo pevam (sviram, glumim…)“. To što se neko ne bavi politikom ne znači da se politika neće baviti njime! Sasvim je drugo pitanje, na koje nemam odgovor, zašto je ta politika nekom majka a nekom maćeha. To se iz ovih sudbina lepo vidi – neko je zbog tog stava „ja sam samo pevao“ gubio glavu, neko odlazio u doživotnu emigraciju, a nekome se progledalo kroz prste kao da ništa nije bilo.

Moram da se osvrnem na još jedan fenomen. Popularnost muzike iz sovjetskog filma koji je režirao Grigorij Aleksandrov, a muziku napisao Isak Dunajevski, koji je kod nas preveden kao Pastir Kostja (originalni naziv ВесёлыеРебята/Sretni momci, premijera 1934) je bila neverovatna, i prisutna i u Hrvata i u Srba. To je, iz domena pop kulture, bila jedna od retkih poveznica ta dva naroda u vreme pre drugog svetskog rata. Ostavio je dve pesme koje se pamte do dana današnjeg: Pastir Kostja (najpoznatija verzija: Stjepan Jimmy Stanić), koje ćete se pre setiti po tekstu nego po naslovu (“Zapevaj pesmu kad mori te tuga, jer tuzi pesma je najbolji lek, otpevaš jednu na redu je druga i tako s pesmom proživiš ceo vek…”).

U Beogradu ju je pre drugog rata pevala Olga Jančevecka, a note za nju su se pojavile već 1935 u izdanju Strahova, poznatog izdavača notnih svezaka iz Beograda. Još je poznatija, naročito od kad se pojavila u možda najboljem hrvatskom filmu svih vremena Tko pjeva zlo ne misli Kreše Golika iz 1970. godine., pesma Hvala ti, srce koju kolokvijalno zovemo Ja ljubim (nezaboravna interpretacija Relje Bašića u pomenutom filmu). Iz Golikovog filma je i na početku pomenuta pesma koju je interpretirao Andrija Konc, Noćas. Dakle pesme iz jednog filma prenete su do današnjih dana preko drugog filma jer je, ispostavilo se, film kao medij otporniji na protok vremena od šlagera popularne muzike.

Da rezimiram: u takozvanoj „staroj“ Jugoslaviji pop muzika se razvijala u više pravaca. Dominirao je pop nastao na osnovu izvornih narodnih pesama koji će kasnije dobiti ime novokomponovana narodna muzika i starogradske pesme mada je bio zastupljen i pop iz stranih izvora - prepevi kancona, šansona, romansi i šlagera, pa i domaće pesme komponovane u tom stilu. Ne treba smetnuti s uma ni američki uticaj koji se javlja kroz džez i mjuzikle. Sa strane klasične muzike u pop nam dolaze arije iz opera i songovi iz opereta i još više način pevanja. Priličan broj operskih pevača se okušao i u popularnoj muzici donoseći sa sobom karakterističnu tehniku pevanja. Kao što rekoh, iz danas dostupnih podataka vidi se da je bilo povezivanja beogradske i zagrebačke pop scene, recimo pomenuta Sofka Nikolić je pevala u čuvenoj zagrebačkoj kafani „Kolo“. Bilo je i drugih veza. Jedina fabrika ploča u Kraljevini Jugoslaviji, Edison Bell Penkala, nalazila se u Zagrebu od 1927. do 1938. pa su u njoj od početka do kraja njenog postojanja snimali i izvođači iz Beograda. Pronašao sam podatak da se kao najuspešnija godina njenog rada računa 1929, kada je objavljeno čak 400.000 ploča što je prilično s obzirom na broj gramofona u to vreme.

Pop(ularna) muzika u FNR Jugoslaviji (1945-1963)

U drugoj polovini četrdesetih godina pop muzika je bila potpuno u drugom planu. Ko je na to mislio dok se tokom prve petoletke odvijala obnova i izgradnja zemlje, dok se govorilo „ne“ Staljinu i Informbirou, dok su se delile tačkice za snabdevanje i Trumanova jaja. Niko na pop muziku nije ni smeo da pomisli ako se pod tim terminom ne računaju partizanske pesme (Po šumama i gorama, Ide Tito preko Romanije, Budi se istok i zapad, Što to huči Sutjeska i mnoge druge). Ipak, nekoliko predratnih pop pevača i kompozitora je nastavilo svoju aktivnost i u novoj, socijalističkoj Jugoslaviji. Već smo pomenuli Ivu Robića, koji je odmah posle rata nastavio karijeru nastupima u Opatijskim klubovima, i odmah zatim i na Radio Zagrebu. Prvi je posle rata počeo da radi u inostranstvu, u Nemačkoj gde je postao vrlo popularan. Njegova pesma Morgen (pevana na nemačkom) se našla na Billboardovoj top listi u Americi i NMEovoj top listi u Engleskoj, što je do danas uspelo retko kome sa ovih prostora. Još je zanimljivija priča koju je sam Robić pričao, da je čuveni, možda najveći hit Franka Sinatre Strangers in the Night napisao baš on, a ne njegov prijatelj kompozitor Bert Kaempfert koji se vodi kao autor. Priča nije potvrđena iz drugih izvora, ali je u svakom slučaju zanimljiva.

Jedina pevačica pop muzike u to vreme bila je Rajka Vali, rodom iz Rume, sa boravkom u Zagrebu. Rođeni Zagrepčanin, Darko Kraljić (1920-1998), već 1941 obreo se u Beogradu, pošto se kao pripadnik srpskog naroda nije osećao sigurno u NDH. Još pre rata, kao maturant 1939, objavio je šlager Zašto si pospan, Čo? koji je postao veliki hit. Posle rata, od 1949 do 1951, je radio kao kulturno-prosvetni referent u - Senjskom rudniku. Teško se danas može pojmiti tadašnje vreme, koga to zanima OVDE može pročitati sećanja samog Darka Kraljića. Kasnije je bio urednik radio Beograda a od 1959 je slobodni umetnik.

Zašto toliko pišem o njemu? Zato što je on napisao neke od najvoljenijih pesama sa ovih prostora – recimo, pesmu Devojko mala koju je proslavio Đuza Stojiljković u filmu (prvom u socijalističkoj Jugoslaviji koji se nije bavio ratom i revolucijom) Ljubav i moda (1960). Pesma je preko verzije koju su uradili VIS Idoli dogurala do današnjih dana kao jedna od najpoznatijih pop pesama nastalih u Jugoslaviji. Nije to bio Kraljićev jedini hit. Moj pokojni otac je često pevao (iako se nije mogao pohvaliti istančanim sluhom) Kraljićevu pesmu Mala tema iz Srema koja će vam biti poznatija po tekstu: „Hej momci mladi, šta da se radi, kad naše selo nema džez orkestar…) koja je na prvom Opatijskom festivalu 1958. godine odbijena od stručnog žirija ali je ipak postala veliki hit u izvođenju Kvarteta Predraga Ivanovića. Za Đorđa Marijanovića je napisao čuveni Zvižduk u osam (“Ponekad u osam i sad prođem ulicom tvojom…”). Kad već spominjem Đorđa, treba reći da je on prvi u Jugoslaviji imao svoj fan klub još 1963. godine. Negovi fanovi su se zvali Đokisti i bili su u permanentnom sukobu sa Mikistima, fanovima Mikija Jevremovića.

Još jednu ličnost nikako ne treba zaobići, kad se govori o periodu pre, za vreme i posle Drugog svetskog rata. Radi se o prvo srpskom kantautoru, ili singer/songrajteru, kako bi to rekli anglosaksonci, Dragiši Nedoviću (1916-1966);Kragujevčaninu po rođenju, pripisuje se autorstvo velikog broja pesama koje se smatraju tradicionalima u Srbiji, Bosni i Dalmaciji. Nekako mi je neverovatno da je jedan čovek komponovao Obraše se vinogradi dole kraj Topole, U lijepom starom gradu Višegradu, Stade se cveće rosom kititi, Ajd' idemo Rado, Kad si bila mala Mare i još nekoliko stotina drugih pesama. Ako je i pola od toga istina, onda je Dragiša, koji nije umeo da čita i piše note, pravi genije. On je, poput kakvog srpskog Vudija Gatrija, sa svojih 20 godina života zabacio gitaru na leđa i uzeo u ruku svoje čuveno koferče u kome je držao sveščice sa tekstovima svojih pesama i krenuo iz Kragujevca u svet. Taj „svet“ se sveo na Bosnu i Dalmaciju, ali i to je bilo nešto! Kuda god je prolazio, za sobom je ostavljao pesme koje su nastavile da žive do dana današnjeg.

Iznad sam naveo samo vrlo mali deo njegovog opusa. Karijeru je počeo pre drugog rata i nastavio posle povratka iz zarobljeništva koje je proveo u Nemačkoj. Streljanja u Kragujevcu spaslo ga je to što je već tada bio poznat muzičar, pa se neki ljotićevac, koji ga je prepoznao u koloni za gubilište, smilovao i poslao u logor. Neke od njegovih pesama bile su predmet borbe za autorska prava (Višegrade grade, Kad si bila mala Mare) i nije sasvim jasno kako se ta borba završila, ali, kao što rekoh, one pesme koje je nesporno napisao su dovoljne da ga postave na kantautorski pijedestal bar što se Srbije tiče. Neko će reći da su to narodnjaci, pa se ne računaju. Ja mislim drugačije – kad bi se, recimo, iz američke muzičke tradicije izbacili narodnjaci (folk i kantri pesme) malo šta bi u njoj ostalo. Tako bi bilo, ako ne i gore, i u srpskoj muzičkoj tradiciji.

Još jednog muzičara koji je vrhunac popularnosti doživeo u ovom periodu moram pomenuti. Moji roditelji su bar jednom prisustvovali njegovoj svirci, ne sećam se više da li na Kalemegdanu, u Božidarcu ili u studentskoj menzi „Svetozar Marković“ ali se sećam da ga je tata pominjao. “Mile broj jedan, Mile broj dva, Mile Lojpur to sam ja”…tako je počinjao svaki svoj šou. To sam i sam video u epizodi „Okretne igre“ kultne TV serije „Grlom u jagode“ scenariste Rajka Grlića i scenariste/režisera Srđana Karanovića.

Mile Lojpur (1930-2005) iz Velikog Bečkereka (danas Zrenjanin) se do kraja života bavio rokenrolom, svirajući po beogradskim lokalima. Snimio je samo dve pesme, i to kao gost na albumima Nikole Čuturila i Inspektora Blaže. Svog crvenog Gibsona dobio je tako što ga je njegov otac 1945. dobio od nekog ruskog vojnika u zamenu za flašu rakije. Važno je reći da je bio i autor muzike, ne samo izvođač. Dakle, može se slobodno reći da je Mile Lojpur pionir rokenrola na Balkanu pa i u Istočnoj Evropi.

U ovom periodu, počevši od 1958., pojavljuju se festivali zabavne muzike. Prvi je bio, kao što već rekoh, Opatijski festival, pa Splitski 1960., Beogradsko proleće 1961…Pevači koji su se pojavljivali na tim prvim festivalima bili su, sasvim u skladu sa bratstvom i jedinstvom koje je tada bilo vladajuća ideologija, iz svih republika. Evo spiska učesnika prvog Opatijskog festivala i prvog Beogradskog proleća. Opatija: Gabi Novak, Jelka Cvetežar, Marjana Deržaj, BetiJurković, Nada Knežević, Anica Zubović, Dušan Jakšić, Vice Vukov, Marko Novosel, Radoslav Grajić, Ivo Robić i Ivo Mavrinac. Beogradsko proleće: Senka Veletanlić, Anica Zubović, BetiJurković, Tereza Kesovija, Lola Novaković, Nada Knežević, Predrag-Cune Gojković, Krsta Petrović, Marko Novosel, Tihomir Petrović, Dušan Jakšić, Đorđe Marjanović i Radoslav Graić. Većina tih imena ostala je na sceni sve vreme trajanja zajedničke države, a neki od njih nastupaju i danas.

Može se iz ove perspektive reći da se sa dolaskom šezdesetih menja društvena klima u Jugoslaviji. Već posle 1948. i razlaza sa Staljinom dolazi do omekšavanja čvrste partijske stege, ali je tek desetak godina posle došlo do buđenja pop kulture. Revolucionarna tematika polako uzmiče i ustupa sve više mesta zabavnim sadržajima. Tako je ne samo u muzici, već i u filmu i pozorištu. Taj proces itekako ima veze sa političkim i ekonomskim približavanjem Jugoslavije Sjedinjenim Američkim Državama.

Američka strategija širenja uticaja još pre drugog svetskog rata uključivala je Hollywood kao važan faktor. Propaganda američkog načina života (Američki san!) koja je neposredno posle rata skoro potpuno prestala jer su nove, komunističke vlasti bile potpuno okrenute Sovjetskom Savezu, posle raskida sa Staljinom 1948. se naglo pojačava sa prećutnim odobrenjem naših vlasti. Jedan od prvih američkih filmova prikazanih posle rata u Jugoslaviji, Bal na vodi (Bathing Beauty)“ sa Ester Wilijams kao glavnom glumicom, snimljen 1944. a uvezen sredinom pedesetih, postao je veliki hit. Putem filmova, gledaoci iz Jugoslavije upoznavali su se i sa američkim načinom života, modom pa i muzikom, koja je ipak naša osnovna tema. Amerikanizacija jugoslovenskog kulturnog prostora logično je proizilazila iz ekonomske zavisnosti. Pomoć USA i drugih zapadnih zemalja bila je sve veća -nije tu bilo mnogo altruizma, cilj je bio borba protiv Sovjetskog Saveza i komunizma (govorimo o periodu najžešćeg hladnog rata). Kasnije, posle smrti Staljina, politička situacija se menja – Jugoslavija prestaje da se plaši vojne intervencije Sovjetskog Saveza pa joj bliske veze sa USA nisu više bile krucijalne, ali i Sjedinjenim Državama više nisu bili toliko bitni ti odnosi. Ipak, kulturni uticaj koji je tada ostvaren ostao je prisutan do današnjih dana. Čak i u Srbiji, koja možda nikada u istoriji nije bila politički udaljenija od USA, ogromna većina ljudi će pre pogledati neki američki film nego bilo koji drugi. Dakle, moć pop kulture nikako i nikada ne treba zanemariti.

KRAJ I DELA